Before the Reinheitsgebot, the German beer purity law, became active in 1516, beer in the Netherlands was brewed with gruit. After that date brewing with anything but hops became prohibited.
Gruit was a mixture of ten ingredients, including the so-called nine green herbs. These nine green herbs were considered holy by the Germanic peoples and were devoted to the goddess Freyja. Gruit consisted of yarrow, catmint, heather, wild rosemary, sage, laurel berries, (pine) resin, blueweed and coriander.
In the Middle Ages one probably made use of several grain varieties: barley, oats, spelt (faro), wheat, and rye.
The main component, however, was always ‘gagel’, which is Dutch for sweet gale, also known as bog myrtle. Gagel is a bush with a rather inconspicuous inflorescence. Gruit or koyt, this mixture of gagel and the nine green herbs, was, according to linguists, a corruption of the Dutch word for herb, “kruid”. Gagel is a rare and protected plant that thrives around nutrient poor acidic peat bogs, such as those in Kempen, a natural region situated around the Dutch-Belgian border. Today the gagelbier brewers collect in august several bags of the ears of the gagel plant, under supervision of the nature conservation organisation Brabants Landschap, and the same happens in Limburg.
The Reinheitsgebot was called into existence because several brewers added hallucinogenic herbs like henbane to their beer. At that time brewers were mainly female, and brewed their beer at home in big cauldrons. This practice even lead to several witch trials; there was a fine line between brewer, herbalist, and witch. In his book Urbock, Christian Rätsch showed rather convincingly that the word pilsner was derived from the Dutch word for henbane, bilze. The word bilze itself derives from beelzebub, the devil. Pilsner was deemed to be the undisputable devils drink. Furthermore, sweet gale is thought to be the origin of the word “ale”. To be fair, large amounts of yarrow and rosemary can also lead to dizzy spells.
The municipality thus imposed a tax on gruit. Beer brewed with hops imported from Hanseatic cities such as Hamburg were not taxed, and their lower price meant that the call for a tax on hops grew ever stronger. This excise tax on hops was gradually introduced starting from 1321. At the end of the 14th century almost every city possessed the rights to brew hopped beer and to impose excise tax on it.
There are currently only two types of beer brewed continuously with gagel in the Low Countries: one in the city of Haarlem, the only gruit beer in the world brewed with three varieties of grain, according to a recipe dating back to 1407 belonging to the city of Haarlem, and one brewed in the vicinity of Antwerp, while some other brewers regularly brew with gagel.
Back to the archive >Het Reinheitsgebot werd in het leven geroepen omdat diverse brouwers (in die tijd vooral brouwsters die het in zogenaamde cauldrons (grote ketels) zelf thuis brouwden) er ook hallucinerende kruiden zoals bilzekruid aan toevoegden. Van hieruit ontstonden zelfs diverse heksenprocessen, de afstand tussen brouwster-kruidenvrouwtje-heks was in die tijd zeer klein. Christian Rätsch toonde in zijn boek Urbock zelfs vrij overtuigend aan dat het woord pilsner afgeleid is van bilze. Bilze op zijn beurt is weer afgeleid van Beëlzebub, de duivel. Pils zou dan niets anders zijn dan de duivelse drank pur sang. De Engelse benaming gale voor gagel zou tot het Engelse woord ale geleid hebben. De eerlijkheid gebied te zeggen dat ook te grote hoeveelheden duizendblad en rozemarijn tot duizelingen kunnen leiden.
Over dit gruit werd het zogenaamde gruitaccijns door de gemeente geheven. Na import van het met hop gebrouwen bier uit de Hanzesteden zoals Hamburg kon dit hopbier onder de prijzen van het gruitbier doorgaan en werd de roep om ook een hopaccijns steeds luider. Dit accijns werd vanaf 1321 geleidelijk aan in Nederland ingevoerd. Tegen het eind van de 14de eeuw bezat bijna elke stad het recht om hopbier te brouwen en daarover accijns te innen.
Waarschijnlijk maakte men in de middeleeuwen gebruik van meerdere graansoorten: gerst, haver, spelt, en volgens documenten uit de 13de eeuw ook (Tritum) siliginum, dat de waarschijnlijke voorloper van rogge is geweest.
In de Lage Landen zijn nu nog maar twee biersoorten die gemaakt worden uit gagel: Koyt Bier van Jopen uit Haarlem (als enige gruitbier ter wereld uit drie granen) en Gageleer uit de buurt van Antwerpen.
Gagel is een zeldzame maar beschermde plant die het goed doet in de buurt van voedselarme moerassen, onder andere in de Kempen, aan Nederlandse en Belgische zijde. In augustus haalt Jopen onder begeleiding van het Brabants Landschap hier enkele tassen met de aren van de gagel. Rondom Valkenswaard is er zelfs een bloemist die over een vergunning beschikt om in de weken vóór de Kerst gagel te snoeien ten behoeve van kerststukjes.
Interessant om te weten is dat Jopen Koytbier gebrouwen is volgens een Haarlems stadsrecept uit 1407 en dat dit bier in de 15de eeuw het meest gedronken bier in Antwerpen was.
Vooral in de Amerikaanse artisanale bierproductie doormaakt gruit een absolute revival, zie hiertoe bijvoorbeeld: http://www.byo.com/stories/beer-styles/article/indices/11-beer-styles/734-gruitbier-style-profile.
In ons land kunnen we daar niet bij achterblijven, immers gagelbier is ons nationale oerbier. Oorzaak verdwijnen: Verbod op gagel en vervanging door hop; achteruitgang moerasgebieden.
